Ñêîòîâîäñòâî — îñíîâíàÿ îòðàñëü õîçÿéñòâà ñ. Àáåëèàíè. Çäåñü ðàçâîäèëè êðóïíûé ðîãàòûé ñêîò, ìåíåå — îâåö, à òàêæå êóð è ñâèíåé. Ïîëåâîäñòâî áûëî ðàçâèòî íåçíà÷èòåëüíî.  1970-å ãîäû â õîçÿéñòâå æèòåëåé ïîÿâèëèñü íîâûå îòðàñëè: ñàäîâîäñòâî è îãîðîäíè÷åñòâî (êàðòîôåëü, êàïóñòà, îãóðöû).

Õîçÿéñòâåííûå òðàäèöèè öàëêñêèõ óðóìîâ ñî÷åòàëè ñêîòîâîäñòâî è çåìëåäåëèå (ñåÿëè â îñíîâíîì ÿ÷ìåíü, ìåíåå ïøåíèöó). Ñ êîíöà XIX â. íà Öàëêå ñòàëè ðàçâîäèòü êàðòîôåëü, ÷òî ïðèâåëî ê ñîêðàùåíèþ ïîñåâîâ õëåáíûõ çëàêîâ. Ðåìåñëåííûå òðàäèöèè áûëè íåçíà÷èòåëüíû. Èç øåðñòè èçãîòîâëÿëè ðàçëè÷íûå èçäåëèÿ — øåðñòÿíóþ (÷àùå ïîëîñàòóþ) òêàíü (äæåäæèì), êîâðîâûå èçäåëèÿ (êèëèì, õàëû), äåëàëè äåðåâÿííóþ ïîñóäó. Íî âñå ýòè èçäåëèÿ ïðîèçâîäèëèñü ëèøü äëÿ äîìàøíèõ íóæä è íå ñëóæèëè ïðåäìåòîì òîðãîâëè. Òîðãîâûì öåíòðîì äëÿ ìíîãèõ öàëêñêèõ ñåëåíèé áûë Ãîðè, êóäà ÷åðåç ãîðû âåëà êîííî-ïåøàÿ äîðîãà. Ñþäà âîçèëè íà ïðîäàæó îâåö, ïîðîñÿò, êàðòîôåëü. Çäåñü æå çàêóïàëè íåîáõîäèìûå ïðîäóêòû. Íà áàçàðàõ ïðèîáðåòàëè òàêæå óòâàðü — ìåäíóþ (â Òáèëèñè) è ãëèíÿíóþ (â ñîñåäíèõ àðìÿíñêèõ ñåëàõ Öàëêè — Êèçèë-êèëèñà, Îçíû, Àøõàëà). Îòõîäíè÷åñòâî ñðåäè öàëêñêèõ óðóìîâ, íåñìîòðÿ íà ñóðîâûå óñëîâèÿ æèçíè, áûëî íåçíà÷èòåëüíî. Âî ìíîãèå ñåëåíèÿ ïðèõîäèëè îòõîäíèêè èç Äàãåñòàíà, â îñíîâíîì ëóäèëüùèêè, êîòîðûõ

ÂÎËÊÎÂÀ / Ãðåêè Êàâêàçà

ìåñòíûå ãðåêè íàçûâàëè ëåçãèëåð (ò. å. ëåçãèíû). Îáùåíèå ñ íèìè ïðîèñõîäèëî íà òóðåöêîì ÿçûêå.  70-õ ãîäàõ XX â. ñðåäè öàëêñêèõ ãðåêîâ ñòàëî ðàçâèâàòüñÿ îòõîäíè÷åñòâî. Íà îäèí-äâà ìåñÿöà âåñíîé ýòè îòõîäíèêè îòïðàâëÿëèñü íà çàðàáîòêè â Çàïàäíóþ Ãðóçèþ, ãäå îáðàáàòûâàëè çåìëþ ïîä âèíîãðàäíèêè, à îñåíüþ ñîáèðàëè ìàíäàðèíû.

Îòõîäíè÷åñòâî êàìåíùèêîâ, êàê óæå îòìå÷àëîñü, áûëî âàæíåéøèì âèäîì òðóäîâîé äåÿòåëüíîñòè ãðå÷åñêîãî ìóæñêîãî íàñåëåíèÿ. Æèâÿ â Òóðöèè, îíè óõîäèëè íà ñåçîííûå ðàáîòû â Ðîññèþ, íà Êàâêàç. Áûëè ñðåäè íèõ è ïëîòíèêè. Ýòó ñïåöèôèêó õîçÿéñòâåííîé æèçíè — çíà÷èòåëüíîå ðàçâèòèå îòõîäíè÷åñòâà — ãðåêè äîëãîå âðåìÿ ñîõðàíÿëè è ïîñëå èõ ïåðåñåëåíèÿ íà Êàâêàç. Íàïðèìåð, ìàñòåðà êàìåíùèêè èç ñ. Äàãâà äî Îêòÿáðüñêîé ðåâîëþöèè ñåçîííî ðàáîòàëè â Êóòàèñè, Òèôëèñå, Ñóõóìå, óõîäèëè â Ñèáèðü, íà Óðàë, â Ïåðñèþ. Ïîñòåïåííî ñ ðàçâèòèåì ÷àåâîäñòâà è öèòðóñîâîäñòâà ÷èñëî îòõîäíèêîâ èç ýòîãî ñåëåíèÿ ñòàëî óìåíüøàòüñÿ, à ñ îòêðûòèåì â 1927 ã. ÷àéíîé ôàáðèêè äàãâèíöû ïåðåñòàëè óõîäèòü íà ñåçîííûå ðàáîòû. Èçìåíèëñÿ õàðàêòåð îòõîäíè÷åñòâà è â Èâàíîâêå. Åñëè äî ðåâîëþöèè êàìåíùèêè èç ýòîãî ñåëà óõîäèëè íà ñåçîí, à èíîãäà è íà íåñêîëüêî ëåò â ðàçëè÷íûå ðàéîíû Ãðóçèè, â Ðîññèþ, Ïåðñèþ, òî â 1970-å ñ ðàçðàáîòêîé ìåñòíîãî êàìåííîãî êàðüåðà ÷àñòü ìóæ÷èí ñòàëà ðàáîòàòü êàìåíîòåñàìè â ñåëå è íå óõîäèò çà åãî ïðåäåëû. Èõ äíåâíûå çàðàáîòêè âûñîêèå. Çà ïðåäåëû ñåëåíèÿ óõîäÿò êàìåíùèêè èç Àáåëèàíè è Öèíöêàðî. Æèòåëè ïîñëåäíåãî ðàáîòàþò íå òîëüêî êàìåíùèêàìè, íî òàêæå ïëîòíèêàìè, øòóêàòóðàìè. Ðàéîíû èõ ðàáîò îõâàòûâàþò Ðîññèéñêóþ Ôåäåðàöèþ, Óêðàèíó, Ãðóçèþ.

Èç äðóãèõ ðåìåñåë (ïîìèìî ðåìåñëà êàìåíùèêà è ïëîòíèêà) ãðåêè äî ðåâîëþöèè çàíèìàëèñü îáðàáîòêîé äåðåâà — èçãîòîâëÿëè äåðåâÿííóþ ïîñóäó è óòâàðü (åå èñïîëüçîâàëè íàðÿäó ñ ìåäíîé, à ïîçäíåå — ñòåêëÿííîé è ìåòàëëè÷åñêîé). Ñáûò òàêîé ïîñóäû îãðàíè÷èâàëñÿ ïðåäåëàìè ñåëåíèÿ, çà èñêëþ÷åíèåì äåðåâÿííûõ âåäåð, ïðîèçâîäñòâî êîòîðûõ áûëî íàëàæåíî â ñ. Öèíöêàðî. Æåíùèíû çàíèìàëèñü êîâðîòêà÷åñòâîì (áåçâîðñîâûå êîâðû êèëèìû) è ïëåòåíèåì öûíîâîê. Îáà ðåìåñëåííûõ ïðîèçâîäñòâà íå èìåëè òîâàðíîãî çíà÷åíèÿ è ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè îíè â îñíîâíîì èñ÷åçëè èç áûòà.  íåìíîãèõ ñåìüÿõ Öèíöêàðî ñîõðàíèëîñü êîâðîòêà÷åñòâî. Áûëè ðàçâèòû òàêæå êóçíå÷íîå äåëî, ãîí÷àðñòâî (èì çàíèìàëèñü ëèøü æåíùèíû, ïðè÷åì ó óðóìîâ áåç ãîí÷àðíîãî êðóãà), èçãîòîâëåíèå ïðîñòûõ ñåëüñêîõîçÿéñòâåííûõ îðóäèé.

Õîçÿéñòâåííûå òðàäèöèè ãðóïï ãðåêîâ, ïåðåñåëÿâøèõñÿ â Àðìåíèþ è Ñàäîí â Ñåâåðíîé Îñåòèè, áûëè ñâÿçàíû ñ ãîðíîäîáûâàþùèì ïðîèçâîäñòâîì.

Õàðàêòåð æèëèùà êàâêàçñêèõ ãðåêîâ ïîëíîñòüþ çàâèñåë îò ïðèðîäíî-êëèìàòè÷åñêèõ óñëîâèé, â êîòîðûõ îáèòàëè ðàçíûå èõ ãðóïïû. Íà Ñåâåðíîì Êàâêàçå, ãäå ãðåêè æèëè â ïðåäãîðíîðàâíèííûõ ðàéîíàõ, îíî áûëî â îñíîâíîì òóðëó÷íûì è ïîêðûòî äðàíüþ. Òóðëó÷íûìè áûëè òàêæå õîçÿéñòâåííûå ïîñòðîéêè, êðûòûå ñîëîìîé è äðàíüþ. Ãðåêîâ, ïåðåñåëÿâøèõñÿ èç Òóðöèè â Ãðóçèþ, âëàñòè îðèåíòèðîâàëè íà ñòðîèòåëüñòâî íîâîãî òèïà æèëèùà. Êàê îòìå÷àëîñü â ðàïîðòå Êîìèòåòà ïî ïåðåñåëåíèþ èç Òóðöèè õðèñòèàí ãðàôó Ïàñêåâè÷ó îò 28 ÿíâàðÿ 1830 ã., ïåðåñåëåíöû íå äîëæíû áûëè ñòðîèòü çåìëÿíêè, à äîìà, êîòîðûå áû “áëèæå ïîõîäèëè íà íàøè êðåñòüÿíñêèå èçáû; îäíàêî ðàñïîëîæåíèå îíûõ äîëæíî áûòü ñîîáðàçíî êëèìàòó è îáçàâåäåíèåì ïåðåñåëåíöåâ”.⁴⁶ Íî óñëîâèÿ Öàëêñêîãî íàãîðüÿ äèêòîâàëè ïåðåñåëåíöàì äðóãîé õàðàêòåð æèëèùà. Åùå â íà÷àëå XX â. çäåñü áûë ðàñïðîñòðàíåí òàê íàçûâàåìûé çåìëÿíîé äîì êàðà ÿïû (â òþðêñêèõ ÿçûêàõ áóêâ. ÷åðíûé äîì).  íåêîòîðûõ ðàéîíàõ Öàëêè, êàê, íàïðèìåð, â ñ. Ðåõà áûë ðàñïðîñòðàíåí òàêæå äàðáàçè — äîì ñî ñòóïåí÷àòî-âåíöåîáðàçíûì ïåðåêðûòèåì. Ðåõñêèå æèëèùà, êàê è íà îñòàëüíîé Öàëêå, èìåëè ãîðèçîíòàëüíîå ðàñïîëîæåíèå ïîìåùåíèé è áûëè óãëóáëåíû â çåìëþ íå ìåíåå ÷åì íà 0,5 ì.

Íà õàðàêòåð æèëîé çàñòðîéêè âëèÿíèå îêàçûâàëè òàêæå õîçÿéñòâåííûå òðàäèöèè êàâêàçñêèõ ãðåêîâ — ðåìåñëî êàìåíùèêà è îòõîäíè÷åñòâî. Âî ìíîãèõ ñåëåíèÿõ æèëûå äîìà ñòðîèëèñü èç êàìíÿ ñâîèìè ìàñòåðàìè, êðûøè áûëè ÷åðåïè÷íûå.  íåêîòîðûõ ñåëåíèÿõ èìåëèñü è ñâîè ìàñòåðà ïî èçãîòîâëåíèþ ÷åðåïèöû.  70 — 80-õ ãîäàõ XX â. ÷åðåïèöó ñòàëè ïîêóïàòü, îäíàêî äîñòàòü åå áûëî òðóäíî, îíà áûëà äîðîæå øèôåðà, ïîýòîìó ïîñòåïåííî â çàñòðîéêå íà÷àëè èñïîëüçîâàòü øèôåð.

Äëÿ íåêîòîðûõ ãðóïï ãðåêîâ, ãëàâíûì îáðàçîì äëÿ óðóìîâ, â ïðîøëîì áûë õàðàêòåðåí òàê íàçûâàåìûé çåìëÿíîé äîì (êàðà ÿïû), ïîëîâèíà êîòîðîãî íàõîäèëàñü íèæå óðîâíÿ çåìëè. Êàðà ÿïû ñòðîèëè ñëåäóþùèì îáðàçîì. Çàäíþþ ÷àñòü äîìà äåëàëè â ñêëîíå ãîðû, îñòàëüíûå ñòåíû âîçâîäèëè èç êàìíÿ. Äåðåâÿííóþ êîíñòðóêöèþ êðûøè ïîêðûâàëè âåòêàìè, çàòåì çåìëåé, êîòîðóþ óòðàìáîâûâàëè. Ïîë â òðàäèöèîííûõ äîìàõ áûë òàêæå çåìëÿíîé. Ïðîåì â ñòåíå ñëóæèë âõîäîì â äîì, â êîòîðîì áûëî òðè ïîìåùåíèÿ — æèëàÿ êîìíàòà, õëåâ è êëàäîâàÿ äëÿ õðàíåíèÿ ìóêè è çåðíà.  æèëîì ïîìåùåíèè óñòðàèâàëèñü íàðû äëÿ ñïàíüÿ, áûâøèå â äîìå åäèíñòâåííîé ìåáåëüþ. Íàä î÷àãîì (òàíäóð, îäæàõ), ñäåëàííîì èç êàìíåé, â êðûøå èìåëîñü ñâåòî-äûìîâîå îòâåðñòèå (áàäæà). Åãî äåëàëè â âèäå óñå÷åííîãî ïîëîãî êîíóñà èç âûææåííîé ãëèíû â 1 ì âûñîòîé.  òàíäóðå âûïåêàëè õëåá. Çèìîé óðóìû óñòðàèâàëè êþðñè — îñîáûé îáîãðåâàòåëüíûé ïðèáîð. Íàä î÷àãîì ñòàâèëè ñâîåãî ðîäà ñòîë íà íèçêèõ íîæêàõ, êîòîðûé ïîêðûâàëè ïàëàñîì. Ñåìüÿ, ñèäåâøàÿ âîêðóã òàêîãî ñòîëà, ïðÿòàëà íîãè ïîä íåãî è òàêèì îáðàçîì çèìîé îáîãðåâàëàñü. Ñâåò â ïîìåùåíèå ïðîíèêàë ÷åðåç äûìîâîå îòâåðñòèå, ñäåëàííîå â êðûøå.  1920-õ ãîäàõ â Öèíöêàðî, íàïðèìåð, áûëî åùå íåìàëî çåìëÿíûõ äîìîâ, íî óæå â êîíöå 20-õ ãîäîâ íà÷àëàñü çàñòðîéêà ýòîãî ñåëåíèÿ íîâûìè êàìåííûìè äîìàìè.

 íåêîòîðûõ äîìàõ âìåñòî òàíäóðà èìåëèñü êàìèíû (áóõàðè). Åäèíñòâåííûì âèäîì òîïëèâà áûë êèçÿê.  30-å ãîäû XX â. â ðÿäå ðàéîíîâ Çàêàâêàçüÿ ïîÿâèëàñü æåñòÿíàÿ ïå÷ü, ïîñòåïåííî âûòåñíèâøàÿ îäæàõ è ÷àñòè÷íî áóõàðè. Äëÿ âûïå÷êè õëåáà â òå ãîäû èñïîëüçîâàëè ïå÷è òàíäóð, íî áîëüøå ôóðóí. Ïîñëåäíÿÿ ñòðîèëàñü èç êàìíÿ è èìåëà ñâîä, âûëîæåííûé êèðïè÷îì. Ôóðóí â êîíöå XIX — íà÷àëå XX â. ðàñïðîñòðàíèëñÿ è â ðÿäå äðóãèõ ðàéîíîâ Ãðóçèè.

Åùå îäèí òèï æèëèùà — äàðáàçè áûë ïðåäñòàâëåí òîëüêî íà Öàëêå è òî åäèíè÷íûìè ýêçåìïëÿðàìè. Âåðîÿòíåå âñåãî â äàííîì ñëó÷àå ìû èìååì ÿðêèé ïðèìåð êóëüòóðíîãî âëèÿíèÿ ñîñåäíåãî ãðóçèíñêîãî íàñåëåíèÿ. Êîíñòðóêòèâíûå îòëè÷èÿ äàðáàçè îò êàðà ÿïû âûðàæàëèñü ïðåæäå âñåãî â íàëè÷èè â äàðáàçè ñòóïåí÷àòî-âåíöåîáðàçíîãî ïåðåêðûòèÿ, êîòîðîå çàêàí÷èâàëîñü ñâåòîäûìîâûì îòâåðñòèåì. Äåðåâÿííûå âåíöû òàêîãî ïåðåêðûòèÿ îïèðàëèñü íà öåíòðàëüíûå èëè ñòåííûå ñòîëáû. Êðûøà, êàê è â êàðà-ÿïû, áûëà çåìëÿíîé. Âíóòðè äàðáàçè áûëè çèìíåå æèëîå ïîìåùåíèå (îäà), õëåâ (àõîð), êëàäîâàÿ, ñàìàííèê. Ïåðåä äîìîì óñòðàèâàëè ãàëåðåþ ñ íàâåñîì (êàðàïàíè).

 ñîâåòñêîå âðåìÿ òàêèå æèëèùà êàê êàðà ÿïû è äàðáàçè ïîäâåðãëèñü ïåðåñòðîéêå.  íèõ ïîÿâèëèñü äåðåâÿííûå ïîëû, äâåðè, çàñòåêëåííûå îêíà.  50-õ, íî áîëåå â 60-õ ãîäàõ íà÷àëè ñòðîèòü äîìà íîâîãî òèïà — â îäèí-äâà ýòàæà, èç êàìíÿ èëè êèðïè÷à ñ øèôåðíîé êðûøåé. Âíåøíþþ ïîâåðõíîñòü ñòåí òàêèõ äîìîâ íåðåäêî ïîêðûâàëè öåìåíòíûì ðàñòâîðîì. Íîâûå äîìà èìåëè 2 — 4 êîìíàòû, çàñòåêëåííóþ âåðàíäó, âûñîêèå ïîòîëêè, äåðåâÿííûå ïîëû, áîëüøèå çàñòåêëåííûå îêíà, ãîðîäñêóþ îáñòàíîâêó. Âñå õîçÿéñòâåííûå ïîìåùåíèÿ âûíîñèëèñü çà ïðåäåëû äîìà. Èç òðàäèöèîííûõ ïå÷åé â íàøè äíè ñîõðàíèëàñü òîëüêî ïå÷ü ôóðóí, êîòîðîé ïîëüçóþòñÿ ñîâìåñòíî íåñêîëüêî ñîñåäíèõ õîçÿéñòâ, óñòðàèâàÿ åå â îòäåëüíîé ïîñòðîéêå. Òàíäóð èñ÷åç, â áûòó öàëêñêèõ ãðåêîâ ïîëó÷èëà ðàñïðîñòðàíåíèå æåñòÿíàÿ ïå÷ü (“áóðæóéêà”).

Äëÿ òðàäèöèîííîãî äîìîñòðîèòåëüñòâà ãðåêîâ â Àäæàðèè áûëè õàðàêòåðíû äåðåâÿííûå æèëûå äîìà, ïðåèìóùåñòâåííî îäíîýòàæíûå èç êàøòàíîâîãî äåðåâà. Ñòðîèòåëÿìè òàêèõ äîìîâ áûëè ëàçû, ïðèõîäèâøèå èç Òóðöèè íà ñåçîííûå ðàáîòû. Ãðåêè, ïåðåñåëèâøèåñÿ â Àäæàðèþ ïîñëå ðóññêî-òóðåöêîé âîéíû 1877 — 1878 ãã., ðàçìåùàëèñü â òàêèõ äåðåâÿííûõ äîìàõ.  60-å ãîäû XX â. àäæàðñêèå ãðåêè íà÷àëè âîçâîäèòü äîìà íîâîãî òèïà èç øëàêîáåòîííûõ áðèêåòîâ. Ñòàðøåå ïîêîëåíèå ãðåêîâ îòíîñèëîñü ê ïîñòðîéêå òàêèõ äîìîâ îòðèöàòåëüíî — “çèìîé õîëîäíî, à ëåòîì æàðêî” — ãîâîðèëè îíè.

Ãðå÷åñêèå ñåëåíèÿ è æèëèùå íà Ñåâåðíîì Êàâêàçå ìàëî ÷åì îòëè÷àëèñü îò ìåñòíûõ. Äîìà ñòðîèëè òóðëó÷íûå (ïëåòåíûå), âíóòðè è ñíàðóæè îáìàçàííûå ãëèíîé è âûáåëåííûå. Ñîâðåìåííûå ñåëåíèÿ ïðàâèëüíî ñïëàíèðîâàíû, èìåþò ãëàâíóþ óëèöó, ôàñàäû äîìîâ âûõîäÿò íà óëèöó. Æèëèùå ñòðîèëè îäíî — èëè äâóõýòàæíîå, â íèæíåì ýòàæå çèìîé íåðåäêî ïîìåùàëñÿ ñêîò. Óñàäüáó, âêëþ÷àþùóþ ñàä è îãîðîä, îãîðàæèâàëè äåðåâÿííûì çàáîðîì. Ñîâðåìåíîå æèëèùå ñòðîèòñÿ ÷àùå âñåãî ïî òèïîâûì ïðîåêòàì èç êèðïè÷à, øèôåðà è äðóãèõ ñîâðåìåííûõ ìàòåðèàëîâ.⁴⁷

Íåêîòîðûå îòëè÷èÿ ïðîñëåæèâàþòñÿ â òðàäèöèîííîé îäåæäå ëîêàëüíûõ ãðóïï êàâêàçñêèõ ãðåêîâ.

Ìóæñêîé òðàäèöèîííûé êîñòþì ãðåêîâ ðîìååâ â íà÷àëå XX â. ñîñòîÿë èç ÷åðíûõ áðþê, áåëîé ðóáàøêè, ìàòåð÷àòîãî ïîÿñà â âèäå êóøàêà, âåðõíåé îäåæäû (ýíòåðè), òåïëîãî æèëåòà èëè êîðîòêîãî òåïëîãî ïèäæàêà (ãåëàíè), ãîëîâíîãî óáîðà (êóêêóëà, ïàïàõà, ôóðàæêà). Êóøàê øèëè èç øèðîêîé øåëêîâîé òêàíè òèïà òàôòû â ïîëîñêó èëè êëåòêó (íàïðèìåð, çåëåíîé â ÷åðíóþ êëåòêó). Òðàäèöèîííàÿ îäåæäà ãðåêîâ íå ñîõðàíèëàñü. Óæå

ÂÎËÊÎÂÀ / Ãðåêè Êàâêàçà

â 1930-å ãîäû îíà ñòàëà ïîñòåïåííî âûòåñíÿòüñÿ îäåæäîé ãîðîäñêîãî òèïà. Äîëãîå âðåìÿ ñîõðàíÿëèñü ëèøü îòäåëüíûå ýëåìåíòû òðàäèöè îííîãî êîñòþìà. Íàïðèìåð, ìóæñêîé ãîëîâíîé óáîð èç ÷åðíîé òêàíè íàïîäîáèå ãîëîâíîé ïîâÿçêè (êóêêóëà, â ãðå÷. ÿç. áóêâ. “êîëïàê”) ïåðåñòàëè íîñèòü â îñíîâíîì â êîíöå 60-õ ãîäîâ. Íåêîòîðûå ïîæèëûå ëþäè íàäåâàëè ýòîò ãîëîâíîé óáîð íà ñâàäüáó åùå â 70-õ ãîäàõ XX â. Îäíàêî ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî â ðÿäå ãðå÷åñêèõ ñåëåíèé Ãðóçèè, íàïðèìåð, â Èðàãå, êóêêóëà íå íàäåâàëè óæå â íà÷àëå XX â. Çèìîé ìóæ÷èíû íîñèëè ïàïàõó, ëåòîì ôóðàæêó.

Óðóìû íîñèëè ÷óõó èç äîìîòêàííîãî ñóêíà (âåðõíÿÿ îäåæäà òèïà ÷åðêåñêè), àðõàëóê (òèï áåøìåòà) — êîðîòêîãî, ñî ñêëàäêàìè ñçàäè, øèðîêèå øàëüâàðû èç äîìîòêàííîãî ñóêíà, íà íîãàõ øåðñòÿíûå âÿçàíûå íîñêè è ñàìîäåëüíóþ îáóâü èç ñûðîìÿòíîé êîæè (÷àðóõ), íà ãîëîâå — ñàìîäåëüíûå ïàïàõè èç îâ÷èííûõ øêóð.

Æåíñêèé ïîëóòðàäèöèîííûé êîñòþì ðîìååâ âêëþ÷àë äâà ïëàòüÿ — âåðõíåå è íèæíåå, ôàðòóê, øèðîêèå, íî ñðàâíèòåëüíî êîðîòêèå øòàíû, ãîëîâíîé óáîð. Âåðõíåå ïëàòüå è ôàðòóê øèëè èç òîíêîé øåðñòè è îòäåëûâàëè ïîçóìåíòîì. Âåðõíåå ïëàòüå èìåëî íàãðóäíóþ âñòàâêó èç ïëîòíîãî øåëêà ÿðêèõ òîíîâ (íàïðèìåð, îðàíæåâîãî â ïîëîñêó). Íèæíåå ïëàòüå øèëè èç òêàíè êåçèí (òèï ïîïëèíà), òàêæå â ïîëîñêó. Øòàíû (îíè áûëè âèäíû â áîêîâûõ ðàçðåçàõ ïëàòüÿ) äåëàëè èç ÿðêîé òêàíè ñ êðóïíûì íàáèâíûì ðèñóíêîì. Ãîëîâíîé óáîð æåíùèí ñîñòîÿë èç äâóõ êîñûíîê ÿðêèõ òîíîâ — æåëòîãî, ðîçîâîãî, îñîáûì îáðàçîì íàäåâàâøèõñÿ îäíà íà äðóãóþ. Íà íîãàõ íîñèëè êîæàíóþ îáóâü òèïà áàøìàêîâ èëè âÿçàíóþ èç øåðñòÿíûõ íèòîê.

Êîñòþì óðóìêè â îñíîâíîì áûë àíàëîãè÷åí îïèñàííîìó. Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿë ãîëîâíîé óáîð ãîäèê èëè êîòèê. Îí èìåë äåðåâÿííóþ îñíîâó, íà êîòîðóþ íàäåâàëè äâà ïëàòêà (ëÿ÷àê) è íàëîáíîå óêðàøåíèå èç ìîíåò. Ãîäèê, êàê è ÿøìàõ, ïëàòîê çàêðûâàâøèé ðîò, ñ÷èòàëñÿ îáÿçàòåëüíûì äëÿ çàìóæíåé æåíùèíû. Íàëîáíîå óêðàøåíèå ïðåäñòàâëÿëî êóñîê òêàíè ñ íàøèòûìè íà íåãî â íåñêîëüêî ðÿäîâ ñåðåáðÿíûìè èëè çîëîòûìè ìîíåòàìè. Âîîáùå æåíñêèå óêðàøåíèÿ â êîñòþìå óðóìêè îòëè÷àëèñü áîëüøèì ðàçíîîáðàçèåì. Ïîìèìî íàëîáíîãî è ãîëîâíûõ óêðàøåíèé áûëè ïëå÷åâûå, íàãðóäíûå, óøíûå, íàðó÷íûå óêðàøåíèÿ. Ñåðåáðÿíîå óêðàøåíèå áîãìà îäåâàëîñü ïîä ïîäáîðîäêîì. Íàãðóäíûå óêðàøåíèÿ áûëè â âèäå

ÒÅÌÀ ÂÛÏÓÑÊÀ

öåïî÷åê â íåñêîëüêî ðÿäîâ. Íà íèõ âèñåëî çîëîòîå èëè ñåðåáðÿíîå óêðàøåíèå èç ïëàñòèíû îâàëüíîé èëè òðåóãîëüíîé ôîðìû. Ê öåïî÷êàì ïðèøèâàëè ñåðåáðÿíûå èëè çîëîòûå ìîíåòû.  óøàõ óðóìêè íîñèëè ñåðüãè, íà ïàëüöàõ — êîëüöà.⁴⁸

Òðàäèöèîííàÿ îäåæäà ãðåêîâ-óðóìîâ, êàê âèäèì, èìåëà ìíîãî îáùåãî ñ çàêàâêàçñêîé. Ïðåæäå âñåãî ýòî ïðîÿâëÿëîñü â ìóæñêîì êîñòþìå.  Ðåõà îí âêëþ÷àë âåðõíþþ îäåæäó (÷îõó), àðõàëûã, øòàíû, ãîëîâíûì óáîðîì ñëóæèëà ïàïàõà. Íà íîãè íàäåâàëè êàëàìàíè — ðîä ëàïòåé èç ñûðîìÿòíîé êîæè, êîòîðûå íîñèëè îáÿçàòåëüíî ñ âÿçàíûìè íîñêàìè. Òàêîé êîñòþì â Ðåõà íîñèëè êàê ãðåêè, òàê è ãðóçèíû. Íî êîñòþì ìåñòíûõ ãðóçèíîê îòëè÷àëñÿ îò êàðòàëèíñêîãî, ïîñêîëüêó îí âêëþ÷àë ýëåìåíòû óðóìñêîãî êîñòþìà. Ýòî óçêèå øòàíû òóìàí, þáêà â ñáîðêó, íèæíåå ïëàòüå êàïóò, ãîëîâíîé ïëàòîê. Óðóìêè êðîìå òîãî íîñèëè øåðñòÿíîé ôàðòóê (ïåøòàëè) è ïîÿñ èç øåðñòÿíîé òêàíè (êóðøàõ).  íåêîòîðûõ ñîñåäíèõ ñ Ðåõà óðóìñêèõ ñåëåíèÿõ æåíùèíû íà ãîëîâó íàäåâàëè ãîäèê — òðàäèöèîííûé ãîëîâíîé óáîð íà äåðåâÿííîé îñíîâå, îáòÿíóòîé òêàíüþ, ñ íàëîáíûìè óêðàøåíèÿìè èç ìîíåò. Ïîâåðõ ãîäèêà íîñèëè äâà ïëàòêà. Òàêîé ãîëîâíîé óáîð íà óðóìêó, æèòåëüíèöó ñ. Ðåõà, íàäåâàëè ñðàçó ïîñëå âåí÷àíèÿ. Îáóâüþ, êàê è ó ìóæ÷èí, ó æåíùèí ñëóæèëè êàëàìàíè ñ âÿçàíûìè íîñêàìè.

 1930-å ãîäû òðàäèöèîííûé êîñòþì ó ãðåêîâ Êàâêàçà ïîñòåïåííî óñòóïàë ìåñòî ãîðîäñêîìó, êîòîðûé ñòàíîâèëñÿ îñíîâíîé îäåæäîé. Ýòî áûë îáùèé äëÿ âñåãî Êàâêàçà ïðîöåññ è ãðåêè â äàííîì ñëó÷àå íå ñîñòàâëÿëè èñêëþ÷åíèÿ. Îäíàêî íåêîòîðûå ýëåìåíòû òðàäèöèîííîãî êîñòþìà ó íèõ äîëãîå âðåìÿ ñîõðàíÿëèñü. Ó ìóæ÷èí ýòî øèðîêèé ïîÿñ, ó ðåõñêèõ æåíùèí íèæíåå ïëàòüå êàïóò, äëèòåëüíîå ôóíêöèîíèðîâàíèå êîòîðîãî â Ðåõà ïðåæäå âñåãî îáúÿñíÿåòñÿ õîëîäíûì êëèìàòîì äàííîãî ãîðíîãî ðàéîíà. Ïðåäïî÷èòàþòñÿ òàêæå ãîëîâíîé ïëàòîê, áîëåå òåìíûå òîíà ïëàòüÿ.

Òðàäèöèîííàÿ ïèùà ãðåêîâ â XIX â. èìåëà îòëè÷èÿ ãëàâíûì îáðàçîì â ðàçíûõ ñîöèàëüíûõ ãðóïïàõ. Áåäíÿêè èñïîëüçîâàëè, â îñíîâíîì, äèêîðàñòóùèå ñúåäîáíûå òðàâû, ñâåæèå èëè çàãîòîâëåííûå âïðîê. Ìÿñî åëè êðàéíå ðåäêî. Ó óðóìîâ êàæäîäíåâíîé ïèùåé áûë ñóï èç ïøåíè÷íîé èëè ÿ÷ìåííîé ìóêè, ó ðîìååâ ãîòîâèëè àíàëîãè÷íûé ñóï èç êóêóðóçíîé ìóêè.  ðàöèîíå ïèòàíèÿ ñîñòîÿòåëüíûõ ãðåêîâ ïðåîáëàäàëà ìÿñíàÿ ïèùà. Õëåá âûïåêàëè èç ïøåíèöû, ÿ÷ìåíÿ, êóêóðóçíîé è ïîëáåííîé (íà Öàëêå) ìóêè.

Ñîâðåìåííàÿ ïèùà ãðåêîâ, ñîõðàíÿÿ â îñíîâíîì òðàäèöèîííûå ÷åðòû, ïîä âëèÿíèåì íîâûõ óñëîâèé æèçíè íà Êàâêàçå ïðåòåðïåëà èçìåíåíèÿ. Ñàìè ãðåêè òðàäèöèîííûì ñ÷èòàþò ñïîñîá âûïå÷êè ïøåíè÷íîãî õëåáà â ïå÷è ôóðíèí (ãðå÷. ôóðíîñ “ïå÷ü”), êîòîðàÿ èìååòñÿ âî ìíîãèõ äîìàõ è îáÿçàòåëüíî äåëàåòñÿ âî âñåõ âíîâü ñòðîÿùèõñÿ äîìàõ. Õëåá ïðèíÿòî âûïåêàòü íà ïðåäâàðèòåëüíî âûñóøåííûõ êàïóñòíûõ ëèñòüÿõ. Ñîõðàíÿåòñÿ òàêæå òðàäèöèîííûé ñëàäêèé õëåá, â êîòîðûé ïðè âûïå÷êå â òåñòî äîáàâëÿþò ìåëêèå êóñî÷êè òûêâû. Ñîõðàíÿþòñÿ è äðóãèå òðàäèöèîííûå áëþäà: êàøà èç ïøåíè÷íîé êðóïû (õàñèëà), ñóï èç ÿ÷ìåííîé êðóïû. Ïîçäíåå ñ ïîÿâëåíèåì êàðòîôåëÿ èç íåãî ñòàëè ïðèãîòîâëÿòü ðàçëè÷íûå áëþäà, â òîì ÷èñëå êàðòîôåëü ñî âçáèòûì ÿéöîì è çåëåíûì ëóêîì. Ïîâñåäíåâíóþ ïèùó ãðåêîâ-óðóìîâ ñîñòàâëÿþò ìÿñî ñ êàðòîôåëåì (ñîóñ), æàðåíîå ìÿñî, ãîëóáöû èç êàïóñòíûõ ëèñòüåâ, ñóï èç ïàõòû ñ êðóïîé. Ïðèãîòîâëÿþò êîìïîòû, âàðåíüå, ðóáëåíóþ ñîëåíóþ êàïóñòó.  ïîâñåäíåâíîì ïèòàíèè áîëüøîå çíà÷åíèå èìåþò äîìàøíåãî ïðèãîòîâëåíèÿ ìàñëî, ñìåòàíà, îâå÷èé ñûð. Ïîâñåìåñòíî ó ãðåêîâ Êàâêàçà äëÿ áîëåå òîðæåñòâåííûõ ñîáûòèé ïðèíÿò ïëîâ. Âèíî (ïîìèìî ïîêóïíîãî) ãðåêè ïðèãîòîâëÿþò ñàìè èç êóïëåííîãî âèíîãðàäà, èçãîòîâëÿåòñÿ òàêæå ôðóêòîâàÿ âîäêà. Âëèÿíèå ãðóçèíñêîé ïèùè ó ãðóçèíñêèõ ãðåêîâ îùóùàåòñÿ â çàèìñòâîâàíèè íåêîòîðûõ áëþä — ëîáèî, øàøëûê, â âûïå÷êå ëàâàøà.  ñîâðåìåííîå ïèòàíèå ãðåêîâ âîøëè íîâûå ïðîäóêòû. Òàê, ñ ðàçâèòèåì ñâèíîâîäñòâà îíè ñòàëè ïðèãîòîâëÿòü áëþäà èç ñâèíèíû, êîòîðóþ, êàê âñïîìèíàþò ãðåêè, “íàøè ïðåäêè íå åëè”.

Òðàäèöèîííàÿ ïèùà òàêîé ëîêàëüíîé ãðóïïû ãðåêîâ êàê ðåõöû — æèòåëåé ñ. Ðåõà, æèâóùèõ âìåñòå ñ ãðóçèíàìè, èìååò íåêîòîðóþ ñïåöèôèêó. Ñ îäíîé ñòîðîíû â íåé ñîõðàíèëñÿ áîëüøèé îáúåì òðàäèöèîííîãî, ñ äðóãîé — áîëåå îò÷åòëèâî ïðîñëåæèâàåòñÿ âëèÿíèå ãðóçèíñêîé êóõíè. Çà âðåìÿ ñîâìåñòíîãî ïðîæèâàíèÿ â Ðåõà ãðåêîâ è ãðóçèí ó íèõ âûðàáîòàëàñü äîâîëüíî åäèíàÿ ñèñòåìà ïèòàíèÿ, îòðàæàþùàÿ îñîáåííîñòè èõ õîçÿéñòâà. Îñíîâó ïèòàíèÿ æèòåëåé Ðåõà âñåãäà ñîñòàâëÿëè äîìàøíèé ñûð, ìàñëî, ìÿñî, õëåá, áëþäà èç ìóêè è õëåáíûõ çëàêîâ, ôàñîëü, äèêîðàñòóùèå òðàâû. Ñ ðàçâåäåíèåì êàðòîôåëÿ ïîñëåäíèé ñòàë øèðîêî èñïîëüçîâàòüñÿ äëÿ ïðèãîòîâëåíèÿ ðàçíîîáðàçíûõ áëþä.  ñîâåòñêèå ãîäû â ïèòàíèè ðåõöåâ ïîÿâèëèñü îãóðöû, ïîìèäîðû, êàïóñòà, ïåðöû. ×àñòè÷íî ýòè îâîùè çàãîòîâëÿþò âïðîê â âèäå ñîëåíèé. Ìíîãèå èç òðàäèöèîííûõ áëþä ñîõðàíÿþòñÿ â áûòó ãðåêîâ è â íàñòîÿùåå âðåìÿ. Ýòî ïðåæäå âñåãî ñûðû èç êîðîâüåãî è îâå÷üåãî ìîëîêà. Ïåðâûé ïðèãîòîâëÿþò â ãëèíÿíûõ êóâøèíàõ, âòîðîé — íà ñêîâîðîäå â âèäå äëèííûõ òÿíóùèõñÿ íèòåé (äæûâûë ïåíèð). Òðàäèöèîííû è äðóãèå áëþäà, íàïðèìåð, ñóï èç ìîëîäîé êðàïèâû ñ êàðòîôåëåì ñ äîáàâëåíèåì ïøåíè÷íîé èëè îâñÿíîé êðóïû.  ïîñëåäíåå âðåìÿ â íåãî ñòàëè êëàñòü ÿéöî è ëóê. Ïîïóëÿðíû òàêæå ðàçíîîáðàçíûå áëþäà èç ìóêè è çåðåí ïøåíèöû. Ýòî ðîä ãàëóøåê, êîòîðûå ïðèãîòîâëÿþò èç ìóêè íà âîäå, îòâàðèâàþò è åäÿò ñ ïðèïðàâîé èç òîë÷åíîãî ÷åñíîêà. Åäÿò òàêæå ìóêó, ïîäæàðåííóþ íà ñëèâî÷íîì èëè ïîäñîëíå÷íîì ìàñëå. Çåðíà ïøåíèöû îòâàðèâàþò äëÿ ïîìèíàëüíîãî óãîùåíèÿ. Ïî ñóááîòàì â äîìå, ãäå áûë óìåðøèé, â òå÷åíèå 40 äíåé ãîòîâÿò ñïåöèàëüíîå áëþäî èç îòâàðíîé ïøåíèöû, ñàõàðà


29-04-2015, 02:38