Вялікую цікавасць выклікала ў Аўгусціна пытанне аб узаемнай дапасаванасці прыродных з'яваў і мэтазгоднасці рэчаіснасці. У новы час яно прыцягне ўвагу знакамітага Лейбніца, і толькі сёння, ў век камп'ютарных тэхналогіяў, будзе асэнсавана яго сапраўды бяздонная глыбіня. Сам Аўгусцін вырашаў гэтае пытанне згодна з прынятай парадыгмай так: гарманічная сувязь таго, што адбываецца ў прыродзе, абумоўлена ўзаемнай адпаведнасцю боскіх ідэяў, на падставе якіх створаны свет. Пастаноўка хрысціянскім філосафам такой значнай праблемы, хоць і засталася далёка не вырашанай ім самім, з'яўляецца вялікай яго заслугай.
Аўгусцін заўважыў, што ўладкаваны пэўным чынам свет мае свой рытм існавання» лкому падпарадкоўваюцца рух планетаў, змена сезонных цыклаў, подых жывой істоты і г.д. Таму гармонія прыродных з'яваў выражаецца лікам і мерай. Усё гэта ён лічыў бачнымі праявамі часу.
Аўгусцін зусім інакш вырашае праблему часу, чым ягоныя папярэднікі. Ёц адмаўляецца ад панаваўшага ўяўлення аб цыклічнасці часу. Цыклічнае тлумачэнне гэтага фенамену нічога не дае для ўразумення гісторыі падзеяў. Рэальны
час незваротны, таму гісторыя ніколі поўнасцю не паўтараецца, яна мае лінейны характар. Гэта выдатнае адкрыццё стварыла неабходныя ўмовы для асэнсавання адкрытасці быцця, унікальнасці кожнай падзеі і невычарпальнай разнастайнасці свету, які бесперапынна аднаўляецца.
Чалавек і грамадства. Творчасць Аўгусціна сённяшняму чытачу цікавая тым, што ён не проста разважаў аб боге, космасе і гісторыі прыроды, філосаф настойліва спрабаваў зразумець лёсавызначальныя, або на сучаснай мове экзістэнцыяльныя, праблемы: сутнасць чалавека, сэнс жыцця, стан шчасця, роля сумлення, мэта гісторыі і г.д.
Аўгусцін падкрэслівае высокую годнасць чалавека, які падобны богу. Але чалавек істота супярэчлівая. Ужо яго паходжанне з нішто тоіць пагрозу псавання і смерці ён цягнецца да небыцця. Але гэта адна магчымасць смерці. Толькі грэхападзенне, зразумелае як ганарлівасць і адыход ад бога, робіць такую магчымасць рэальнай.
Чалавек складаецца з цела і душы. Створаная Богам, як і цела, душа бессмяротная. Яна павінна клапаціцца аб целе. Адзінства душы і цела надае чалавеку асобы статус у сусветнай іерархіі. Ён змяшчае ў сабе ўсе магчымасці астатняга свету: здольнасць адчуваць, рухацца, мысліць. Алрача таго, ён умее карыстацца прыродаю. Распрацоўка гэтай выдатнай думкі знойдзе працяг на мяжы мінулага і сучаснага стагоддзяў ў творчасці некаторых расійскіх філосафаў.
Аўгусцін бачыць, што жыццё людзей, іх справы прасякнуты мноствам рознанакіраваных пачуццяў любові і нянавісці, надзеі і расчаравання, віньі і збаўлення і г.д. Так ён сутыкаецца з фундаментальнай праблемай дабра і зла. У яе вырашэнні філосаф трымаецца антыманіхейскай пазіцыі. Зло не мае сваёй прычыны. Яно з'яўляецца там, дзе рэчы пазбаўлены паўнаты быцця. Абсалютнае зло гэта нішто. Што датычьпша маральнага зла, то ягоным пачаткам служыць недасканаласць чалавечага розуму і волі. Разбэшчанасць волі і няздольнасць розуму падпарадкаваць сабе скажоныя страсці вось шлях да злых учынкаў. Свабода волі адчыняе дзверы злу, але ж яна дазваляе і пазбегчы яго.
Аўгусцін уводзіць у філасофію паняцце любові, якую разумее як чалавечую праяву касмічнай сілы, што прыцягвае рэчы на іх натуральныя месцы. Нашы паводзіны абумоўлены тым, што мы любім. Як вядома, чалавека вылучаюць саваныя адносіны да таго, што яго вабіць, таму мы і адказваем за свае паводзіны. У выніку адбываецца дзіўная метамарфоза, і ўжо ад нас залежыць, каго любіць.
У тэорыі Аўгусціна любоў аказваецца цесна звязанай з воляй. АПошняя разглядаецца ім як усвядомленыя адносіны да ўласных прыхільнасцяў. Шчасця дасягае той, чые мэты адпавядаюць высокаму прызначэнню чалавека. Усё астатняе не больш як сродак дасягнення гэтых мэтаў.
Нельга не адзначыць адну сур'ёзную супярэчнасць, што змяшчае вучэнне Аўгусціна аб чалавеку. 3 аднаго боку, ён прызнае за кожным з людзей свабоду волі. Праўда, гэты філосаф разумее яе своеасабліва. Ён тлумачыць свабодную волю як суб'ектыўнае перажыванне людзьмі ўласнай незалежнасці і здольнасць іх дзейнічаць увогуле. Гэта, зразумела, не ўсё, але ўсётакі неабходныя і важныя складальныя свабоды волі. 3 другога боку, праводзіцца думка, што самастойна, без боскай на тое ласкі чалавек не можа ўратавацца ад цяжару памылковых учынкаў, якія яго робяць грахоўным. Бог адвольна выбірае для збаўлення асобных людзей. Атрымліваецца, што лёс кожнага загадзя прадвызначаны.
Адной з бясспрэчных вартасцяў тэорьгі Аўгусціна з'яўляецца вылучэнне ім не толькі індьтідуальнаасабовьіх якасцяў чалавека, але і яго сацыяльных характарыстык. Аўгусцін першым зірнуў на гісторьпо як на працэс супольнай дзейнасці людзей, адзначыў яе аб'ектыўнасць і заканамернасць. Вось чаму яго цалкам апраўдана лічаць заснавальнікам філасофіі гісторыі. Вялікая перавага аўгусцінаўскай канцэпцыі гістарычнага працэсу ў тым, што пры ўсёй унікальнасці сацыяльных падзеяў яна робіць гісторыю прадказальнай. Важна толькі памятаць аб рэлігійнай падставе ягонай тэорыі. Рэлігійны акцэнт заўважаецца ўжо на яе галоўным палажэнні аб разгортванні сацыяльных падзеяў у часе. Гісторыя тут выглядае, як страла, што ляціць, у яе ёсць пачатак, ёсць і канец. Пачатак гэта стварэнне першалюдзей, канец гэта Страшны суд. Сапраўдная незваротнасць гісторыі ўсведамляецца Аўгусцінам праз падзеі рэлігійнага падання.
Гэтага філосафа цікавіць не столькі храналогія гісторыі, колькі яе логіка. Ен лічыць, што гісторыя мае свой сэнс. Яе мэта паўсюднае ўсталяванне каштоўнасцяў хрысціянства. У межах здзяйснення галоўнай мэты кожная эпоха выкон
вае сваё назначэнне. Гісторыя ажыццяўляе выпрабавальную, выратавальную і збавіцельную місіі.
Аўгусцін пераканаўча сцвярджае, што ў ідэале грамадства павінна служыць людзям думка захоўвае высокую актуальнасць па сённяшні дзень. Такое грамадства будуецца на аснове наладжвання паміж людзьмі духоўных сувязяў. Але рэальнае грамадства часта скажае сваю аснову: адносіны ў ім ладзяцца не на агульнай справе, а знешнім чынам. Раздзёртыя эгаізмам і варожасцю сям'я, грамадзянская супольнасць і дзяржава цягнуцца да інтэграцыі. Гарманічнае супольнае жыццё можна стварыць толькі на падставе міру, які павінен стаць найвышэйшым ідэалам грамадства.
Развагі Аўгусціна аб перавазе царквы над дзяржавай, якая трымаецца свецкіх формаў улады ў грамадстве, некаторымі ідэолагамі былі вытлумачаны аднабакова ў духе "чыстай" тэакратыі.
Пазнанне і вера. Разважаючы аб сутнасці бога, прыроды і чалавека, Аўгусцін задумваецца, як жа ўсё гэта дадзена людзям? Так ён сутыкаецца з праблемай пазнання і веры. Аўгусцін добра разумее вялікае значэнне веры ў жыцці людзей. Ён вылучае такія яе тыпы, як давер, упэўненасць, прыхільнасць і верагоднасць. Давер філосаф проціпастаўляе не пазнанню, а разуменню. Вера існуе раней разумення, лічыць Аўгусцін, але яна ніжэй за яго. Вучань спачатку проста давярае словам настаўніка і толькі потым пачынае разумець іх сэнс. Вера патрэбна, каб разумець. Рэлігійная вера, з яго пункту гледжання, таксама не супрацьразумная, але яна скірава* на на бога.
Вера разглядаецца Аўгусцінам япгчэ і ў якасці асобных момантаў пазнання, калі яна выступае ў форме прыхільнасці, верагоднасці і ўпэўненасці. У працэсе пазнання вера апраўдваецца ведамі і ператвараецца з сляпой у відушчую.
Задачу пазнання філосаф бачыць найперш у выяўленні з'яваў матэрыяльнага свету. Спасціжэнне рэчаў магчьгмае, дзякуючы адноснай тоеснасці аб'екта і суб'екта. Аўгусцін распрацоўвае тэорьпо ўпадабнення. Пазнавальны вобраз выражае нешта знешняе, але ў асобнай форме: душа ідэалізуе пачуццёвыя рэчы і тым самым узвьшіае іх да сябе. А каб спасцігнуць патойбочны духоўны свет, душа сама павінна ўзвысіцца, хаця яна ніколі не можа ахапіць ўсю паўнату найвьппэйшага.
Аўгусцін адрознівае пачуццевае і рацыянальнае пазнанне, падкрэсліваючы, што яны звязаны паміж сабою, але функцыі ў іх розныя. Пачуцці толькі фіксуюць уздзеянне рэчаў. Прычым чалавек актыўна ўдзельнічае ў пазнавальным працэсе. Адчуванне аказваецца пэўнай рэакцыяй душы на ўздзеянне рэчы. Пачуцці, такім чынам, выступаюць у якасці веснікаў аб знешнім свеце. Розум выконвае іншую функцыю: ён ажыццяўляе лагічны аналіз пачуццёвых дадзеных супастаўляе іх, ацэньвае і робіць высновы. У выніку мы атрымліваем веды аб саміх прадметах.
Хрысціянскі філосаф далускаў таксама, што розум у сілу падабенства здольны ўступаць у прамы кантакт з духоўнымі з'явамі і спасцігаць іх сутнасць. Тут відавочна даніна філосафа містычнай традыцыі рэлігійнага мыслення.
Творчасць бліскучага мысліцеля Аўгусцша Аўрэля заняла бачнае месца ў развшці еўрапейскай сярэднявечнай філасофіі. Г.Р.Маёраў бычыць місію Аўгусціна ў такой трактоўцы платанізму, пгто той стаў карысным для царкоўнай ідэалогіі1 . I гэта сапраўды так. Але справа не толькі ў гэтым. Аўгусцін распрацаваў новую канцэпцыю бачання свету, якая закранае асноўныя блокі прадметнага поля філасофіі: бьгццё, чалавечы лёс, пазнанне. Істотньгм яго дасягненнем з'яўляюцца 1) спецыяльны аналіз унутранага свету чалавека і вылучэнне сэнсавызначальных элементаў ягонага існавання; 2) сцвярджэнне актыўнай ролі чалавека ў пазнанні свету; 3) ідэя развіцця грамадства.
Нягледзячы на пэўныя супярэчнасці ўласнага светапогляду і адсутнасць строгай тэарэтычнай сістэмы, Аўгусцін зрабіў значны крок у развіцці філасофскай свядомасці.
6. Фармаванне схаластычнай філасофіі
Усталяванне феадалізму суправаджалася ў Заходняй Еўропе глыбокім духоўным крызісам. Замірае тэарэтычная творчасць. Распаўсюджваецца некрытычная імітацыя працаў айцоў царквы, пры гэтым нярэдка спрашчаецца і агрубляецца змест іх твораў. Цяжка даступнай робіцца духоўная спадчына антычнасці. Зазвычай яна ўспрымалася апасродкавана праз патрыстыку і ў значнай меры аказвалася скажонай. Характэрнае для патрыстыкі іншасказальнае вытлума чэнне тэкстаў набывае нечаканы працяг у сімвалічным разуменні самой прыроды. Ходкай становіцца думка, што акаля ючыя нас рэчы і падзеі гэта своеасаблівыя праявы боскаіі мудрасці. Бог карыстаецца з'явамі, каб звярнуцца да людзічі і сказаць ім: жыццё мурашкі ёсць павучанне гультаю, а полымя сімвалізуе імкненне душы ўвысь.
Але поўнага перарыву ў развіцці філасофіі не было. Фармаванне схаластьгчнай філасофіі звязана з прозвіпгчам Іаана Скота Эрыўгены, які жыў пры двары французскага караля Карла Лысага. Гэты філосаф добра ведаў грэчаскую і лацінскую мовы апошняя становіцца на той час мовай адукацыі і навукі. Дзякуючы гэтаму ён меў доступ да першакрыш цаў антычнай філасофіі і патрыстыкі. Ягоныя погляды выходзяць далёка за межы царкоўнай традыцыі. Царква не аднойчі.і асуджала працы Эрыўгены. А папа Ганорый III нават аддаў загад спаліць ягоную кнігу "Аб падзеле прьфоды". Смелыя думкі філосафа не спадабаліся нядобразычліўцам. Яны не знайшлі лепшага аргумента ў спрэчцы з ім, як ліквідаваць нязвыклага філосафа фізічна. Эрыўгена быў зако латы манахамі, якія выкарысталі для сваёй бруднай справы вострыя пісьмовыя прылады.
Чым жа так узрушыў грамадскую думку гэты няўрымслівы даследчык? Эрыўгена выказвае свежыя і глыбокія меркаванні па асноўных пытаннях, якія цікавілі тады інтэлектуальную эліту, аб магчымасцях розуму, аб сутнасці бога і яго суадносінах з прыродай, аб існасці чалавека. Эрыўгена не згодзен з прыніжэннем розуму. Паміж адкравеннем і розумам няма супярэчнасці, заяўляе філосаф. Наймацнейшай прыладай розуму з'яўляецца дыялектыка пад ёю тады разумелі логіку, якая дазваляе раскрываць змест розных прыродных з'яваў.
У апраўданні значнай ролі розуму Эрыўгена часам нават страчвае пачуццё меры і анталагізуе самі паняцці, г.зн., надзяляе іх рэальным існаваннем. Гэта мела адно цікаўнае наступства. Эрыўгена пачаў атаясамляць цялесныя рэчы з іх інтэлектуальнымі характарыстыкамі велічынёй, формай, вагой, плотнасцю і г.д. Затым ён робіць надзвычай дзіўную выснову, што матэрыяльнасць целаў з'яўляецца прывіднай.
Эрыўгена стварае своеасаблівы вобраз бога. Ягоны бог гэта не асоба, менавіта такое тлумачэнне не прымалі царкоўныя іерархі. Бог разумеецца вельмі абстрактна. Ён прадстаўляе пэўныя моманты ў сусветным працэсе руху рэчаў, пачаргова выступаючы ў якасці яго пачатку, сярэдзіны і канца. Тут Эрыўгена ўводзіць прынцыпова новы элемент для монатэістычнага светапогляду. Бог ужо не выглядае адназначна як звышпрыродная рэальнасць. Размываецца былы дуалізм адзінага бога і шматстайнай прыроды. Такая мадэль дапускае іх узаемны цыклічны рух адзін да аднаго. А працэс тварэнНя прымае бесперапынны характар. Такім чынам, Эрыўгена высунуў адмысловую канцэпцыю светабудовы, якая ўяўляе разнавіднасць пантэізму (гр. пан усё, тэа бог).
Нельга не адзначыць япгчэ адну істотную рысу гэтай мадэлі рэальнасці. Статычная карціна свету саступае ў ёй месца дынамічнай. Быццё разглядаецца тут як адзіная цэласная сістэма, што функцыянуе ў пэўным рытме.
Не менш дзіўным для таго часу з'яўляецца і вучэнне Эрыўгены аб чалавеку. Філосаф настойліва імкнецца абгрунтаваць і прадэманстраваць каштоўнасць чалавека, даказаць яго адмысловую, выключна высокую ролю ў бьпшД сусвету. Насуперак распаўсюджаным тады ўяўлення аб нікчэмнасці і мізэрнасці чалавека ён сцвярджае, што жыццё чалавека мае значэнне для лёсу ўсяго космасу. Нармалёвым для чалавека з'яўляецца стан агульнасці з навакольнай рэчаіснасцю. Як мікракосмас чалавек канцэнтруе ў сабе найболып важныя рысы астатняга свету. Адасабленне чалавека ад рэчаіснасці ёсць праяўленне граху, яно скажае сутнасць асобы. Зусім не выпадкова Эрыўгена лічыў, што "найважнейшы і ці не адзінкавы шлях да спасціжэння ісціны спачатку пазнаць і палюбіць чалавечую прыроду"1 . Самапазнанне чалавека робіцца, такім чынам, неабходнай умовай спасціжэння свету.
Паколькі бог як зыходны пачатак мае пазачасовую сутнасць, пастолькі ён не ўмешваецца ў штодзённыя справы людзей, якія існуюць у часе, а прадвызначае толькі агульную іх накіраванасць да дабра і вольных дзеянняў. У выніку кожны чалавек атрымлівае выдатную магчымасць самастойна ацэньваць рэчы, падзеі і ўчынкі і будаваць свой лёс.
Напачатку другога тысячагоддзя адбываюцца пэўныя зрухі ў грамадскім жыцці і здараюцца падзеі, якія актывізуюць духоўныя працэсы. Гэта найперш фармаванне сярэднявечнага горада, з'яўленне цахоў рамеснікаў, пашырэнне таварнаграшовых адносінаў, вылучэнне заможнага класа бюргераў. Дзяржаўнае кіраванне, гаспадарчая дзейнасць, вырашэнне сацыяльных праблемаў мелі патрэбу ў прававых, медыцынскіх і тэхнічных ведах. У гэтых мэтах адкрываюцца медыцынскія і іншыя школы. Вельмі станоўчы ўплыў на духоўнае жыццё ўвогуле і філасофію ў прыватнасці аказала стварэнне універсітэтаў, дзе выкладаліся не толькі тэалогія, але і свецкія навукі. 3 універсітэтскай дзейнасцю звязана фармаванне супольнасці вучоных. Вялікую каштоўнасць у грамадстве набываюць арыстакратызм думкі і паводзінаў, вытанчанасць пачуццяў і рафінаванасць густу1 .
3 канца XI ст. хрысціянская Еўропа ўступае ў зацяжную вайну з мусульманскай Азіяй. Крыжовыя паходы на Усход пазнаёмілі еўрапейцаў з мусульманскай культурай і вярнулі некалі страчаную ўласную філасофію арабскія вучоныя добра ведалі антычных аўтараў.
Найбуйнейшым прадстаўніком ранняй схаластыкі з'яўляецца Ансельм Кентарберыйскі. Ягоныя намаганні былі накіраваны на ажыццяўленне асноўнай ідэі схаластычнай філасофіі: апраўданне веравызнаўчых формулаў сродкамі чалавечага розуму. Ансельм выпрацаваў характэрную для схаластыкі літаратурную форму. Ягоны светапогляд уяўляе рацыяналізаваны варыянт аўгусцінізму.
Ансельм лічыць, што вера вышэй за розум. Яна папярэднічае розуму, і яе ўстаноўкі служаць нормай для апошняга. У сваю чаргу, розум і дыялектыка з'яўляюцца тэхнічнымі прыладамі веры.
Вялікае было жаданне ў Ансельма пацвердзіць тэзіс аб існаванні бога. У гэтых мэтах ён карыстаепца анталагічньгм доказам. Свет іерархічны, разважае Ансельм. Кожная рэч мае пэўную ступень дасканаласці. Значьгць, павінна існаваць і найвьгшэшпая дасканаласць. А гэта бог, ён утварае мяжу дабра і з'яўляецца апошняй прычьшай. Калі б не было абсалютнага, заўсёды роўнага сабе пачатку, хіба ж існаваў бы свет вьшадковых і зменлівых рэчаў? Ён бы "папльгў", стаўшы прывідам. Але ці можна на падставе паняцця аб дасканалым бьгцці прызнаваць яго сапраўды існым? Хісткасць доказаў Ансельма разумеў ужо ягоны сучаснік Гуаніл, які сггоавядліва заўважаў, што ўяўленне аб нейкім дасканалым востраве зусім не азначае, гпто такі востраў ёсць на самой справе.
Наміналізм і рэалізм. Стыль схаластычных развагаў грунтаваўся на спекулятыўным мысленні з выкарыстаннем абстрактных паняццяў. Гэта часам адхіляла ад вырашэння рэальных праблемаў. Тады інтэлектуальны патэнцыял растрачваўся ў бясплодных спрэчках накшталт высвятлення таго, ці можа ўсемагутны бог стварыць камень, які сам не здолее падняць? Гэта выклікала адмоўную рэакцыю сярод саміх філосафаў. Іаан Салсберыйскі іранізаваў, што ў такім разе становіцца нявырашальным пытанне, ці рука чалавека вядзе свінню на базар, ці вяроўка, якую дзержыць тая ж рука?
Філосафы разумеюць, каб зрабіць мысленне болып дакладным і пазбегчы пустых меркаванняў, трэба ведаць, як адбываецца само пазнанне. Іх увагу прыцягваюць агульныя паняцці універсаліі. Знешняй падставай для ўзнікшай на гэты конт дыскусіі стаў дагмат аб боскай тройцы адзіны бог ці траічны?
Філосафаў хвалююць пытанні, як суадносяцца агульнае і адзінкавае і як наогул існуе агульнае у адзінкавым ці самастойна? А магчьгма, яно прабывае толькі у свядомасці? Хто лічыў, што агульнае існуе ў сапраўднасці, стаў называцца рэалістам (лац. геаііз рэчаўны, сапраўдны). Да рэалістаў належалі А. Кентэрберыйскі, аб якім ужо ішла размова, Гільём з Шампо і інш. А якія думалі, што універсаліі існуюць не ў рэчаіснасці, а ў свядомасці чалавека, стварылі процілеглы напрамак наміналізм (лац. потеп імя, найменне). Наміналістамі былі Берэнгар Турскі, Іаан Расцэлін, Пьер Абеляр і інш.
Менавіта рэалізм стаў базай для надання паняццям быційнага статусу. Так, Ансельм, які быў крайнім рэалістам, развіваў думку, згодна з якой агульнае папярэднічае рэчам. Яно адвечна існуе ў форме ідэяў, якімі валодае бог. Няцяжка заўважыць, што рэалізм збліжаецца з платанізмам. Раскрываючы агульныя паняцці, чалавек спасцігае сутнасць рэчаў, якія, згодна з дактрынай, створаны на аснове агульных ідэяў. Рэалізм арыентаваў на паняційнае асэнсаванне рэчаіснасці, але недаацэньваў ролю чалавечага вопыту.
Наміналісты думалі, што носьбітам агульнага з'яўляецца слова або паняцце, якое прадстаўлена ў слове. Значыць, існуе толькі тое, што можна ўспрыняць, а затым прадставіць. Але ж нельга прадставіць чалавека ўвогуле ці жывёлу ўвогуле. Абеляр, напрыклад,
10-09-2015, 21:01